ایران شناسی (48): فنوج
فنوج شهری در بخش مرکزی شهرستان فنوج استان سیستان و بلوچستان ایران است. این شهر مرکز شهرستان فنوج است. این شهر در ۳۰۰ کیلومتری شهرستان کرمان و در ۳۵۰ کیلومتری استان هرمزگان شهرستان بندرعباس قرار دارد شهرستان فنوج از نظر جغرافیایی بین سه استان بزرگ ایران است و این سه استان بزرگ را به هم وصل می‌کند استان کرمان استان هرمزگان استان سیستان و بلوچستان شهرستان فنوج جز شهرهای مکران بلوچستان است. شهر فنوج از شهرهای قدیمی جنوب غربی بلوچستان است. منطقهٔ فنوج از سال ۱۳۷۹ به‌عنوان بخش از بمپور جدا شده و در سال ۱۳۷۰ به سطح شهر ارتقاء یافت.
شهرستان فنوج یکی از شهرستان‌های استان سیستان و بلوچستان است.است. فنوج در جنوب غربی سیستان و بلوچستان و ۱۶۲کیلومتری جنوب شهرستان ایرانشهر و ۵۵۰ کیلومتری مرکز استان (زاهدان) و ۱۷۷۵ کیلومتری مرکز کشور (تهران) قرار دارد و از غرب به استان کرمان منتهی می‌شود، در طول ۹۵ درجه و ۳۸ دقیقه طول شرقی و ۲۶ درجه و ۳۵ دقیقه عرض شمالی واقع گردیده و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۸۵ متر می‌باشد. شهرستان فنوج با وسعت ۷۷۳۰ کیلومترمربع معادل ۱/۴ درصد مساحت استان را به خود اختصاص داده است. در خصوص نام فنوج روایات فراونی وجود دارد که محتمل‌ترین آن شهر فن و هنر ("فن": به معنی هنر و صنعت و "وج": پسوند جمع می باشد) است.
فنوج به لحاظ آب و هوا دارای آب و هوای گرم و خشک تا نیم خشک با رطوبت نسبتاً متوسط و میزان بارندگی سالیانه حدود ۴۸۰ میلیمتر می‌باشد. آب و هوای شهرستان فنوج در تمام فصول سال با سایر شهرستان‌های اطراف متفاوت است. بادهای ملایم و خنک فنوج (لقب: زن فراموش) از قدیم‌الایام بسیار معروف و مقبول گردشگران و مسافرین بوده است. و بارش‌های رگباری و تند باد و رعد و برق و تگرگ شدید تابستانی (موسمی یا مانسون) که بیشتر سال‌ها در ناحیه سیاهکان یا سفید کوه و ذرتی اتفاق می‌افتد حتی یک روز در زمستان در فنوج ۱۹۰ میلیمتر باران و تگرگ گزارش شد که بر اساس این بارندگی تمام نقاط شهر فنوج سفید پوش گردید گویی که برف باریده باشد اما در واقع بارش شدید و بی سابقه تگرگ علت این واقعا حیرت آور شده بود.
از مهم‌ترین رودخانه‌های شهرستان فنوج می‌توان به رودخانه‌های (سفید کوه-رامکی-مگون-کُوشک-هفت دختران-کلمورت-کراپچی-سبیلان-کرحمت-پیر سهران-کتیج (کُتیچ) رودخانه‌های تنگه فنوج و رودخانه فصلی مسکوتان و مدانچ) اشاره نمود و از جمله کوه‌های فنوج می‌توان به «تَکّوُه» یا کوه سفید (سفید کوه) که جزء جاذبه‌های گردشگری و دیدنی شهر نیز محسوب می‌گردد اشاره نمود. «تکوه» با شکوه و هیبت خاص خود زیبایی وصف ناپذیری به کل شهرداده و جاده «هراز» که برای اکثر ایرانیان شناخته شده می‌باشد در مقیاسی کوچکتر در تنگه فنوج به دست بی‌مثال خالق طبیعت تکرار شده‌است یا آبشار گسپردن و روستایی یا طبیعت زیبای و کوهستانی وسرسبز بن سرخ ذرتی می‌توان اشاره کرد
از جمله محصولات کشاورزی نیز می‌توان به گونه‌های مختلف خرما-انواع مرکبات-انگور-انار و همین‌طور محصولات زراعی نظیر یونجه، انواع حبوبات، تنباکو، برنج، جو، گندم، و... اشاره نمود. همچنین چندگونه گیاهی منحصر به فرد نیز در شهرستان فنوج وجود دارد:
۱-آلوورا یا صبر زرد (شگلم) که دومین محصول پرفروش در جهان می‌باشد.
۲-درخت گز روغن که به معجزه عالم گیاهی معروف بوده و در ارتفاعات و بر روی صخره‌ها رشد می‌کند.
۳- بنه یا پسته کوهی و کسور وانجیر وحشی سفید کوه یا نیلگ ذرتی
۴-پرورش طیور
۵-پرورش گاو، گوسفند و شتر به صورت سنتی
فنوج امروزی به قبل از اسلام بازمی‌گردد آثار و سفالهای به جامانده در قلعه معروف به بزرگان و پشت قلعه که از زمان ایران باستان بوده نشان از گذشته پر رونق در این شهرستان بوده‌است. فنوج یکی از مناطق کهن بلوچستان می‌باشد که کاوشهای صورت گرفته در این منطقه حاکی از وجودتمدنی چندهزار ساله می‌باشد و از نواحی بررسی شده (تپه دِهْ قاضی- تپه دَ مْبانْ (فنوج ناحیه چهل دختران کاوشگر: مارک اورل اشتین)- تپه پیرکُنا (ناحیه چهل دختران) و تپه مَگوْنْ: (کلاً بزرگان)- وروستایی تاریخی سفید ذرتی-کوه نگاران- محوطه باستانی کتیج- محوطه باستانی زپرینگ- قلاع مِسْکوتانْ- فَنوجْ- مُحْتَرَمْ آباد) می‌باشند. محل ارتباط مکران (بلوچستان) با منطقه پررونق و دارای تمدن کهن جیرفت و جنوب کرمان و هرمزگان بوده، نقاشی‌های یافت شده در کوه‌های اطراف فنوج همچنین سنگ نوشته‌ها و غارهای منقش به طرح‌های باستانی و گورهای باستانی غیراسلامی یافت شده در دامنه سفیدکوه نیز گواه بر این ادعا می‌باشد مسجد جامعه و قلعه کلایان مشرف به رودخانه بزرگ زوار (خزانوک) نیز از میراث گذشتگان این شهر می‌باشد.
از جاذبه‌های گردشگری شهرستان فنوج می‌توان به محله باستانی پشت قلعه اشاره کرد که قدمت آن به قبل از اسلام و ورود آریایی‌ها (از شاخه گراماتی) به این سرزمین می‌رسد و آماده پذیرش گردشگران عزیز می‌باشد. از دیگر جاذبه‌های گردشگری می‌توان به مسجد پشت قلعه(قدمت تقریبی450 الی 500سال پیش) مربوط به دوره صفویه می‌باشد, این مسجد در محله باستانی پشت قلعه قرار دارد.
تا قبل از استقرار آریایها در فنوج نژادهای بومی در منطقه می‌زیسته‌اند. قوم بلوچ از اصیل‌ترین اقوام ایرانی می‌باشد که فنوج نیز جزئی از آن است و ازجمله طوایف شهرستان می‌توان به طایفه (سیدقریشی _قاضی زاده_محمدی_استادی یا داودی ،نصرتی-اربابی-ملک-چاکری—کدخدایی- لشکری - حیدری ) اشاره نمود. زبان مردم شهرستان فنوج گویش فنوجی از زبان بلوچی بوده و با توجه به طوایف مختلفی که در سطح شهرستان هستند تعداد لهجه‌ها نیز گوناگون می‌باشد. (بلوچی از زبانهای غیر ایرانی شاخه شمال باختری است. این زبان توسط مردم بلوچ (مکرانی) در کشورهای ایران، پاکستان، افغانستان و ترکمنستان و برخی کشورهای عربی حوزه خلیج فارس و دریای مکران گویش می‌شود) در شهرستان فنوج آیین‌ها برگرفته از سنت‌ها و آداب و رسوم گذشتگان، اعتقادات مردم و نیز دین مبین اسلام می‌باشد. در مراسم مذهبی (اعیاد فطر و قربان) لیالی قدر، قرآن خوانی و مراسم ختم در منازل به صورت دوره‌ای برگزار می‌شود و دادن غذا و افطاری به همسایه‌ها مرسوم است که به اصطلاح محلی باجی گفته می‌شود.
در آئین تشکیل خانواده و ازدواج که عمدتاً بیشتر ازدواج‌ها درون فامیلی و از میان وابستگان نزدیک است (ابتدا از طرف خانواده داماد بعد از رایزی‌های اولیه برای انجام خواستگاری که به زبان بلوچی مرکی حدای یا نپری نامیده می‌شود می‌روند. برای انجام مراسم عروسی در گذشته بسته به توان مالی و شهرت افراد ۲ روز تا یک هفته جشن و پایکوبی برگزار می‌شده. در دو نوبت نیز به نام شب حنابندان و ظاهری یا جشن انجام می‌شده‌است. برای کمک به خانواده داماد نیز درگذشته و حال از جانب بستگان و آشنایان کمک نقدی که به زبان محلی ""بجاری"" می‌نامند در شب جشن عروسی و قبل از شروع مراسم دریافت می‌گردد. در طول مراسم نیز برنامه‌های ساز و دهل برگزار و دوچاپی معروف فنوج و برخی شهرستان‌های حاشیه (رقص محلی) به صورت دسته جمعی توسط مهمانان و جوانان حاضر در مراسم برگزار می‌گردد. پس از اتمام مراسم عروسی ۷ روز به عنوان پاتختی عروس و داماد محسوب می‌گردد و در این هفت روز فامیل و آشنایان دو طرف به مراسم پاتختی آمده و با نان روغنی (هل کالی) و شربت و چایی پذیرایی می‌شوند.
از دیرباز هنر آشپزی بانوان فنوج شهره خاص و عام بوده و از انواع خوراکی‌ها و غذاهای محلی می‌توان به تباهگ (گوشتی که با انار خشک طعم دار گردیده و خشک شده) اشاره نمود، همچنین انواع بریانی با ادویه‌های محلی، تنورچه، انباگ، باقالی پلو، بت ماش اناری، دلک (آش)، هتوک یا ناورشت (ماهی، گوشت، مرغ محلی) و همچنین چنگال با پکرا و انواع ترشی لیمو و پوئچ اشاره نمود.
جاهای دیدنی فنوج
تنگه فنوج : تنگه فنوج در جنوب بخش فنوج در فاصله سه كیلومتری از مركز شهر قرار گرفته است كه ۱۶ كیلومتر طول دارد و ۹۰۰ هكتار از اراضی آن بواسطه گونه های گیاهی كمیاب مورد حفاظت اداره منابع طبیعی قرار گرفته است.وجود آب زلال جاری شده در دل تنگه در تمام طول سال، آب و هوایی معتدل، گونه های متعدد و نادر گیاهی ، طبیعت زیبا و سرسبز از جمله جاذبه های طبیعی این منطقه است. فنوج از شهرهای قدیمی جنوب سیستان و بلوچستان است که در سر راه کاروان‌های تجاری از سواحل دریای عمان به ویژه بندر تجاری جاسک و بشاگرد به شمال این استان قرار داشته و محل استقرار نیرو‌های نظامی در جنوب غربی این استان بوده است.
رودخانه رابیچ (فنوج) : این رودخانه در ۱۲۰ کیلومتری جنوب غربی ایرانشهر از ریزابه‌های متعدد سرچشمه می‌گیرد و در حوالی روستای فنوج به رودهای رامپ، گواسن و کرزچی پیوسته و به نام رود فنوج از دره میان کوه‌های داندهور در شرق و سفیدکوه در غرب، به سوی جنوب روان می‌شود. این رود پس از گذشتن از بخش بنت، کارواندر و گالگ، وارد شهرستان چابهار می‌شود و در این ناحیه به رودهای دیگر پیوسته و با نام رودخانه رابیچ و در جنوب روستای گالگ، به دریای عمان می‌ریزد.
کلات آهوک فنوج : این محوطه در قسمت جنوب غربی و در حاشیه شرقی رودخانه فنوج واقع است در قسمت غربی این صخره سنگی، رودخانه فنوج و اطراف دیگر آن را زمین‌ها و باغ کشاورزی احاطه کرده اند، که فقط بقایای آثار معماری از یک برج دیده بانی بر فراز صخره سنگی دیده می‌شود که از خشت خام و گل ساخته شده است.
محوطه تاریخی بند کهور: این محوطه در قسمت شرقی روستای زبرینگ و در قسمت شمال آن رودخانه کتیچ جریان دارد، در سطح محوطه قطعه سفالهای قرمز رنگ ساده و منقوش به چشم می‌خورد. سفالهای این محوطه از نوع سفالهای چرخ ساز، مزین به نقوش هندسی است، علاوه بر این، آثار معماری نیز در این محوطه مشهود است که در قسمت شمالی به صورت دیواری از سنگ دیده می‌شود، در ساخت این بنا از سنگ‌های کف رودخانه و گل استفاده شده است.
محوطه دمبان فنوج: محوطه دمبان در قسمت غربی فنوج که از طرف جنوب و غرب آن رودخانه رامک جریان دارد که سطح محوطه آکنده از دمب‌هایی که به وسیله سنگ‌های کف رودخانه ساخته شده است. دمب یعنی قبر، دمب‌های این محوطه بیشتر در حاشیه رودخانه رامک قرار گرفته اند، اما قسمت شمالی محوطه خالی از دمب است، سفالهای به دست آمده در این محوطه از نوع سفالهای قرمز رنگ ساده و خشن بوده علاوه برآن سفالهای قرمز رنگ منقوش چرخ ساز نیز در این محوطه به دست آمد که مزین به نقوش هندسی از قبیل: مثلث و خطوط موازی بودند.
مسجد پشت قلعه : این مسجد به دوره اسلامی بر می گردد و قدمتی بین 300 تا 400 سال دارد. این مسجد در محله پشت قلعه در جنوب شهر فنوج واقع شده است. این مسجد در زمینی به گستره 272 مترمربع و زیربنای 166 متر مربع ساخته شده است. شبستان مسجد دو قسمتی است و دیوارهای آن 180 سانتی متر ضخامت دارند. مسجد پشت قلعه شبیه مسجد دزک سراوان، تک مناره ای و مناره آن با حدود پنج متر ارتفاع در ضلع جنوبی مسجد قرار گرفته است. همچنین پلکانی برای دسترسی به قسمت فوقانی مناره برای اقامه اذان وجود دارد و ورودی صحن مسجد در ضلع شمالی واقع شده است. مسجد دارای دو ستون می باشد که بر روی سقفی از چوب های درخت نخل قرار دارد. دارای دو ورودی که در اصلی در قسمت شمال شرقی مسجد و در دیگر که کمتر مورد استفاده قرار می گیرد و بیشتر روزها بسته است در قسمت جنوب به دالان مسجد راه دارد. محراب مسجد طاق مانند و بسیار ساده می باشد.
قلعه کلا بزرگان: در 2 کیلومتری شمال شرقی شهر فنوج واقع شده است. قلعه این محوطه ابعاد 20 در 8 متر است. جالب است در این قلعه علاوه بر سفال های دوره اشکانی – ساسانی ظروف لعابدار دوره اسلامی نیز دیده می شود و تا دوره اسلامی محل سکونت بوده است.
قلعه کلایوک (کلائوکان) : این قلعه از جاهای دیدنی فنوج در قسمت جنوب غربی و در حاشیه شرقی رودخانه فنوج و درست رو به روی مجرای ورودی رودخانه رامک واقع می باشد. اطراف آن را زمین ها و باغ های کشاورزی احاطه کرده اند. قلعه بر روی صخره بلندی قرار گرفته که به رودخانه های اطراف اشراف کامل دارد. این قلعه احتمالا یک برج دیدبانی مربوط به دوره اسلامی می باشد که بیش از 80 درصد آن تخریب شده و وردی آن از طریق مجرایی در پایین کوه می باشد که به بالای صخره راه دارد. اطراف قلعه مملو از قطعات مختلف سفال می باشد. سفال ها بیشتر از نوع نخودی قرمز و دارای اشکال هندسی است.
محوطه پشت کلات کتیچ : این محوطه از جاهای دیدنی فنوج که قدمت آن مربوط به پیش از تاریخ می باشد. این محوطه در قسمت شرقی روستای زبرینک و رودخانه کتیچ در ارتفاع 606 متری از سطح دریا واقع شده است. در سطح محوطه قطعات سفالی خاکستری رنگ منقوش به چشم می خورد که مزین به نقوش هندسی از قبیل مثلث، لوزی و خطوط موج دار و موازی می باشند. این قطعات ظروف خاکستری از نوع سفال های چرخ ساز نازک بوده که از نظر ساخت و پخت از کیفیت بالایی برخوردارند. از نقوش حیوانی می توان از نقش بز نام برد که به طرز خاصی روی سفال ها نقاشی شده است. در قسمت غربی محوطه آثاری از معماری وجود دارد که پی اتاق سنگ چین شده قابل مشاهده است که این آثار مربوط به دوران اسلامی می باشند. این محوطه از جمله محوطه هایی است که در دوران مختلف دارای استقرار بوده است.
صنایع دستی فنوج: در میان صنایع دستی این منطقه سوزندوزی فنوجی با استفاده از تركیب رنگ، نقش گل و بوته هایی كه در اندیشه و خیالش زاده می شود آنها را می پرورد و به تكامل می رساند و اثری زیبا می آفریند و آدمی متحیر از آن است كه این همه چگونه و توسط كدامین ذهن پویایی پدید آمده و شكل گرفته و زینت بخش محفل گرم سوزن و نخ و پارچه شده است. بیشتر نقوش سوزندوزی منطقه فنوج الهام گرفته از حیوانها و گیاهانی است كه به مرور دستخوش تغییر و تحول شده و به صورت اشكال هندسی ماندگار شده است در حال حاضر سه مركز خانه ترویج صنایع دستی در روستای كتیچ، مسكوتان، محترم آباد وجود دارد كه تولید صنایع دستی خصوصا سوزندوزی و سكه دوزی را انجام می دهند در سوزن دوزی رایج ترین دوخت در منطقه \’پریوار\’ دوزی و سیاه دوزی است.
.............................
